Trong suốt hơn bốn thập kỷ hoạt động nghệ thuật, Thành Lộc đã trở thành một trong những tượng đài của nghệ thuật kịch Việt Nam. Là “phù thủy của sân khấu kịch”, anh không ngừng tìm tòi, làm mới và thổi hơi thở đương đại vào những câu chuyện truyền thống. Từ những vở kịch cổ tích, dân gian cho đến những tác phẩm hiện đại, Thành Lộc luôn cho thấy sự nhạy cảm trong việc kết nối khán giả hôm nay với những giá trị xưa.
Ở tuổi ngoài 60, khi vẫn say sưa đứng trên sân khấu và thử sức trong vai trò giám đốc chỉ đạo nghệ thuật của sân khấu Thiên Đăng, Thành Lộc chứng minh rằng nghệ thuật như chiếc cây chắc gốc rễ, nhưng có thể vươn xa tới mọi giới hạn.
Ảnh: An BảoẢnh: An Bảo
Đã có 40 năm trong nghề, đã dựng và diễn biết bao nhiêu vở kịch với đề tài lịch sử, kể lại chuyện cổ tích dân gian, anh Thành Lộc có lẽ cũng có những định nghĩa riêng cho mình về cụm từ “giữ gìn truyền thống” phải không?
Kịch là một thể loại nghệ thuật trình diễn “mới” ở Việt Nam. Mới ở đây là theo nghĩa loại hình này xuất hiện sau các loại hình như tuồng, chèo, cải lương, và chỉ có mặt trước mỗi điện ảnh thôi. Chính vì xuất hiện muộn như vậy nên kịch cũng gắn với đời sống hiện tại, sử dụng ngôn ngữ gần gũi để chuyển tải vấn đề đương đại. Điều này khiến nhiều khán giả quen nghĩ rằng kịch nói chỉ phù hợp để bàn chuyện của ngày hôm nay.
Cách hiểu đó cũng không sai, vì đúng là kịch ra đời trong thời đại mà con người cần sự nhanh gọn. Người xưa có thời gian và thói quen sống chậm hơn, họ có thể kiên nhẫn nghe hết một bài hát dài. Còn với kịch, một câu thoại thôi cũng có thể chuyển tải thông điệp như một bài hát. Nhưng như vậy đâu có nghĩa là kịch nói không thể kể chuyện truyền thống. Ngược lại, chính nhờ sự “gọn lẹ” ấy mà kịch nói có thể đưa những câu chuyện cổ tích, những mẩu tích dân gian đến gần khán giả bây giờ bằng một cách mới mẻ hơn.
Ảnh: An Bảo
Nhưng anh Thành Lộc có lo ngại rằng việc làm mới những tác phẩm đã được xem là bản sắc sẽ gặp phải phản ứng “như vậy thì không đúng với truyền thống”?
Nếu chúng ta có thể giữ nguyên vẹn bản sắc truyền thống thì rất tuyệt vời. Tôi tự nhận bản thân là người “bảo thủ”, chẳng hạn như khi xem chèo, tôi chỉ thích xem những tích chèo cổ chứ không thích chèo tân đâu. Nhưng trên thực tế thì việc làm mới, tạo ra một cách thể hiện mới cho các yếu tố truyền thống cũng rất quan trọng. Chúng ta đang sống trong một thế giới phẳng, nơi mà những định nghĩa “A là A” và “B là B” không còn phù hợp. Nghệ thuật đang chuyển biến, nhiều loại hình khác nhau giờ đang đan xen, kết hợp và phát triển để truyền tải thông điệp hiệu quả nhất.
Kịch có một lợi thế là có thể kết hợp với rất nhiều loại hình nghệ thuật khác như nghệ thuật dân gian, tân nhạc, nhảy múa đương đại… Điều này khiến kịch giống như một loại hình “đa phương tiện”. Khán giả của chúng ta là con người đương đại, muốn kéo họ trở về với truyền thống thì cần mang đến những tác phẩm mà họ có thể thưởng thức được. Không chỉ kịch đâu, bất cứ loại hình nào cũng vậy. Chẳng hạn, người ta thích một bài hát có khai thác chất liệu nhạc dân gian của ca sĩ Phương Mỹ Chi thì người ta sẽ có hứng thú để tìm hiểu những chất liệu đó. Rồi dần dần họ sẽ nhìn ra thêm những loại hình truyền thống khác.
Ảnh: An BảoẢnh: An Bảo
Thế nhưng, như anh Thành Lộc vừa nói, chúng ta đang sống trong một thế giới phẳng, đa phương tiện. Các bạn trẻ bây giờ vừa được nhiều loại hình nghệ thuật mới thu hút, vừa gặp phải rào cản là thiếu cơ hội tiếp cận với những nguồn tư liệu về văn hóa truyền thống. Anh có nghĩ rằng đó là chuyện đáng lo không?
Không đâu. Sân khấu Thiên Đăng của chúng tôi tới nay đã hoạt động được hai năm và diễn kịch hằng đêm. Và may mắn là vở nào của chúng tôi cũng có rất nhiều người trẻ đến xem. Tất nhiên, sẽ có rất nhiều người trẻ thích xem những chương trình ca nhạc được thiết kế trên sân khấu lớn, sôi động. Nhưng cũng sẽ có những người chọn xem kịch. Tôi hay đùa rằng “ai đi xem kịch thì chắc là người sống hướng nội”, và trên thực tế là có rất nhiều người trẻ “hướng nội” như vậy. Khi tôi nói chuyện với các bạn trẻ, nhiều bạn chia sẻ là vẫn thích nhạc Phạm Duy, nhạc Văn Cao. Và tương tự như thế với các loại hình nghệ thuật truyền thống, chúng không bị mai một đi, mà vẫn tiếp tục sống và cải biến cùng sự thay đổi của đời sống đương đại.
Ở phương Tây, opera hay ballet là những loại hình nghệ thuật lâu đời nhưng đến lúc này vẫn có rất nhiều khán giả đam mê thưởng thức. Opera và ballet vẫn tồn tại song song với những loại hình nghệ thuật mới hơn chứ không bao giờ chết.
Bản thân tôi cũng luôn giữ đam mê và mong muốn sáng tạo với bản sắc dân tộc. Tuy là nghệ sĩ thoại kịch, một loại hình thực ra là mới, nhưng tôi cũng luôn tìm cách trở ngược lại với những giá trị xưa, học hỏi cách làm của người đi trước. Trước đây, nhà viết kịch Lưu Quang Vũ từng viết vở “Lời nói dối cuối cùng”, lấy tích chàng Cuội bay lên cung trăng, giữ nguyên rất nhiều chất liệu truyền thống để đưa ra những thông điệp thời sự đương thời. Kịch nói chúng tôi cũng có những vở kịch như “12 Bà Mụ” hay “13 Đức Thầy” cũng khai thác những câu chuyện cổ, nhưng được sáng tạo lại để phục vụ cho người trẻ. Chúng tôi lưu giữ những giá trị truyền thống, nhưng cũng giữ người trẻ đến với mình. Người ta đến với mình, thấy câu chuyện của người ta trong câu chuyện xưa thì tự nhiên người ta sẽ tìm về lại với truyền thống.
Anh Thành Lộc vừa nói là phải phục vụ cho người trẻ, vậy có lẽ trong quá trình sáng tạo kịch, anh cũng sẽ phải biến tấu rất nhiều để kịch có thể theo kịp khán giả?
Đúng, tôi thường xuyên lắng nghe khán giả. Tôi tham khảo đánh giá, ghi nhận ý kiến của họ để có thể hoàn thiện tác phẩm. Tuy nhiên, tôi cũng muốn nhấn mạnh rằng có những lúc, tôi chấp nhận việc khán giả không thích là vì họ có suy nghĩ khác mình. Dù nghệ thuật giải trí cần có sự điều chỉnh, nhưng mình vẫn cần giữ lại bản sắc của mình. Dù gì đi nữa, mỗi loại hình nghệ thuật đều có những bản sắc riêng, hay như bây giờ người ta gọi là “signature” – chữ ký riêng.
Chúng ta lắng nghe khán giả, nhưng chúng ta cũng cần bảo tồn giá trị riêng của loại hình nghệ thuật chúng ta phụng sự. Nghệ sĩ cần có cái tôi để bảo vệ nghệ thuật của mình. Mình lắng nghe nhưng là để dẫn dắt khán giả đến với mình. Khán giả là những người liên tục đi tìm “công lý”, nếu họ đến với mình và thích mình, họ sẽ ở lại, còn nếu không, họ sẽ tiếp tục hành trình tìm kiếm của họ, và đó cũng là lẽ tự nhiên thôi. Với tôi, biến tấu là hiểu rằng hồng ngọc có thể được phối hợp cùng kim cương để tạo ra một món trang sức đẹp, nhưng đồng thời cũng hiểu rằng hồng ngọc có cái đẹp của hồng ngọc, và kim cương có cái đẹp của kim cương.
Ảnh: An Bảo
Vậy anh Thành Lộc có cho rằng bản chất nghệ thuật kịch trên thực tế cũng bao gồm nhiều loại “đá quý” chứ không chỉ là một? Vì ở Việt Nam hiện nay, tôi thấy đã có nhiều bạn trẻ bắt đầu những sân khấu kịch mới, đặc biệt là các bạn du học ngành kịch nghệ ở phương Tây và trở về, dù chúng ta chưa nhìn thấy rõ sự kết nối giữa họ.
Đúng rồi, kịch luôn có sự đa dạng chứ. Ngay cả ở New York, nơi mà nhạc kịch Broadway thống trị, chỉ cần đi ra khỏi con đường Broadway đó một chút thôi, người ta đã có những sân khấu kịch thử nghiệm “off Broadway” dành cho những nhóm khán giả nhỏ hơn, riêng biệt hơn.
Ở Sài Gòn hiện nay, tôi thấy mừng khi có thêm nhiều phong cách, thể loại kịch mới. Ví dụ như sân khấu kịch ITS (Impact Theatre Saigon) mới thành lập gần đây, đưa nhạc kịch đến với khán giả Việt Nam. Tôi ủng hộ các bạn ngay từ đầu và rất ngưỡng mộ vì các bạn không chỉ trình diễn mà còn đào tạo các bạn trẻ hát theo tiêu chuẩn nhạc kịch Broadway. Tôi nghe các bạn hát mà mê lắm. Gần đây, các bạn cũng thổ lộ với tôi về trăn trở kể được một câu chuyện Việt Nam với những kỹ thuật trình diễn này. Và sự trăn trở đó là một điều đáng mừng.
Tôi nghĩ, cần có những tiếng nói, những thể loại mới như vậy. Và cũng đừng lo về việc các bạn chưa có sự kết nối. Ngành kịch ở Việt Nam giống như một cơ thể, nó cần thời gian để phát triển sức đề kháng, để gây dựng những tệp khán giả riêng. Sẽ có những sân khấu kịch mang lại tiếng cười giải trí thuần túy, lại có những sân khấu làm người ta khóc xuyên đêm, lại có những khán giả thích phong cách Mỹ, và có những sân khấu như tôi, chịu ảnh hưởng từ kịch châu Âu. Hãy cứ để các bộ phận cơ thể được tự nhiên phát triển, và rồi nó sẽ tự tìm cách kết nối để tạo thành một cơ thể khỏe mạnh.
Ảnh: An Bảo
Theo anh Thành Lộc, dám bước ra khỏi vùng an toàn có phải cũng là một phẩm chất cần có của nghệ sĩ kịch?
Đúng vậy. Tôi biết có những tác giả kịch bản, về mặt kỹ thuật, viết kịch vô cùng xuất sắc, nhưng tâm trí họ vẫn bị trói buộc trong những e ngại và những nỗi sợ. Trên thực tế, xã hội cần có sự phong phú về tư duy để có thể phát triển. Vì thế, nghệ sĩ kịch không cần phải bó mình trong những giới hạn và e ngại thay đổi hay đưa ra tiếng nói mới.
Ở sân khấu Thiên Đăng, nghệ sĩ nhân dân Trần Minh Ngọc và chúng tôi có dàn dựng vở kịch “Chuyến đò định mệnh” dựa trên truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp. Lúc chúng tôi bắt đầu, có rất nhiều người e ngại và nghi ngờ lựa chọn này, vì truyện của Nguyễn Huy Thiệp đâu dễ dựng. Vậy mà vở kịch này cho đến nay lại là một trong những vở thành công nhất của chúng tôi.
Ảnh: An Bảo
Nhân anh Thành Lộc nhắc tới sân khấu kịch Thiên Đăng, chỉ mới 2 năm mà Thiên Đăng đã dựng được 14 vở kịch, với tư cách là giám đốc chỉ đạo nghệ thuật cho sân khấu, anh cảm thấy hành trình đó như thế nào?
Với tôi, ở độ tuổi hơn 60 và đã có 40 năm trong nghề, tôi cảm thấy may mắn khi vẫn được tiếp tục theo đuổi công việc mình say mê theo cách mình muốn. Trong hai năm qua, chúng tôi đã tạo ra được một thực đơn món ăn tinh thần phong phú cả về phong cách mỹ thuật và nội dung cho nhiều nhóm khán giả. Tôi tự hào mà nói rằng khán giả đến với Thiên Đăng là một tệp khán giả rất riêng và sân khấu của chúng tôi cũng cho họ sự tự tin về lựa chọn của mình.
Chúng tôi vẫn tiếp tục duy trì tinh thần dũng cảm bước ra khỏi vùng an toàn bằng cách làm việc cùng với những tác giả, nghệ sĩ còn rất trẻ, làm mới những câu chuyện dân gian. Chúng tôi cũng đang dàn dựng một vở khác từ truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, một vở kịch bàn về sự buông bỏ, về cái chết nhưng cũng là cái sống.
Cảm ơn anh Thành Lộc và mong chờ được thưởng thức những vở kịch tuyệt vời của Thiên Đăng trong thời gian tới.
