Sở hữu một cốt truyện đơn giản nhưng được thực hiện một cách tinh tế, "Cu Li không bao giờ khóc" là một sự chiêm nghiệm sâu sắc về mối liên hệ giữa quá khứ và hiện tại, cũng như cảm giác chông chênh của con người trước những biến chuyển của thời gian và lịch sử.
Lưu ý: Bài viết có tiết lộ nội dung phim Cu Li không bao giờ khóc.
Cu Li không bao giờ khóc là phim dài đầu tay của Phạm Ngọc Lân, người đã từng gây tiếng vang nhất định với những phim ngắn trước đây như Thành phố khác, Một khu đất tốt và đặc biệt là Giòng sông không nhìn thấy (với sự tham gia của WEAN và Naomi). Ở tác phẩm này, đạo diễn tiếp tục mang đến dấu ấn riêng của mình với phong cách điện ảnh thâm trầm, giàu chất suy tư, đan xen với những hình ảnh vừa thơ mộng, vừa bí ẩn, song vẫn mang đến một câu chuyện nhẹ nhàng, gần với tất cả chúng ta.
Cu li không bao giờ khóc là phim điện ảnh đầu tay của Phạm Ngọc Lân. (Ảnh: Cadence Studio)
Những thước phim của sự chông chênh cu li không bao giờ khóc
Cu Li không bao giờ khóc kể về cuộc hành trình hồi hương của bà Nguyện (NSND Minh Châu đóng), một kỹ sư từng làm việc ở đập thuỷ điện Hoà Bình. Bà vội vã trở về từ Đức, mang theo hũ tro cốt của chồng và một con cu li bà nuôi – một loài động vật hoang dã, vì cháu gái bà là Vân (Hà Phương đóng) chuẩn bị lấy chồng. Bà không biết rằng trong lần trở về này, bà phải đối mặt với quá khứ, với hiện tại, với những sự thay đổi trong gia đình và thời thế, rồi từ đó bắt đầu cuộc hành trình khác – hành trình đi sâu vào tâm hồn mình.
Ngay từ đầu, phim đã cho thấy sự chông chênh trong lần trở về của bà Nguyện, khi thay vì vui mừng chào đón, cháu gái và người chồng sắp cưới chỉ đón bà với một thái độ thờ ơ, không quá nhiệt tình đối với người cô đã nuôi nấng mình từ nhỏ và mới về nước sau 30 năm. Sau đó, những sự tranh cãi, xung đột liên tục diễn ra giữa bà Nguyện và Vân vì những khác biệt trong quan niệm và khoảng cách thế hệ. Bà vẫn còn mơ tưởng về quá khứ, cảm thấy hiện tại là một tấm áo quá rộng với bản thân mình. Bà giữ tro cốt của chồng, giữ con cu li mà bà cất công mang về từ châu Âu như cách để giữ gìn quá khứ, dù cho cháu gái không thích và luôn nhầm cu li với khỉ. Sự mộng tưởng về một thời đã xa này khiến ta nhớ đến anh Hoà trong Mùi ổi của Đặng Nhật Minh, người mãi mang trong mình ký ức về những trái ổi và cây ổi mà anh trèo lên hái năm 13 tuổi – ẩn dụ cho một thời đã qua. Nhưng khác với một anh Hoà bị mất trí nhớ và dừng lại ở tuổi 13, bà Nguyện có ý thức rõ ràng về tất cả những gì diễn ra xung quanh mình. Bà không sao tìm được cách hoà giải với người cháu gái, hoà giải với hiện tại.
Việc lựa chọn hình thức phim đen trắng trong Cu Li không bao giờ khóc đặc biệt mang lại hiệu quả nghệ thuật cao. Nó không chỉ nhằm gợi nên những điều xưa cũ, mà đúng hơn, nó nhấn mạnh vào cảm thức về những điều xưa cũ, cũng như trạng thái chông chênh của bà Nguyện trước hiện tại. Người xem tưởng chừng được xem một bộ phim cũ, nhưng bối cảnh và câu chuyện lại ở hiện tại. Người xem tưởng được nhìn thấy một Hà Nội quen thuộc, nhưng phim lại len vào trong những phần ngách trong thành phố. Sự đan xen giữa cái quen và lạ này lại trùng khớp với tâm trạng của bà Nguyện khi trở về quê hương. Quá khứ giờ đây đã không còn là quá khứ mà bà đã từng biết nữa. Những giá trị cũ đã bị thay thế. Bà lạc lõng trong chính ngôi nhà của mình, với cuộc sống đang không ngừng biến chuyển.
NSND Minh Châu trong vai bà Nguyện (Ảnh: IMDB)
Quá khứ, ở đây, đóng vai trò là điểm tựa tinh thần, là cách để bà Nguyện bám trụ với thực tại. Bà hay cùng con cu li đến sàn nhảy cho người lớn tuổi, nơi bà mong có thể được kết nối với những người cùng tuổi và nghe được những bản nhạc xưa, nhưng ta có thể thấy rằng bà vẫn luôn cô độc và trớ trêu thay, lại tìm sự bầu bạn nơi một chàng trai trẻ (Hoàng Hà đóng) là nhân viên của sàn nhảy. Cu Li không bao giờ khóc có những phân đoạn đặc tả cảm xúc đáng nhớ, khi phim khai thác tối đa hiệu quả mặt hình ảnh lẫn diễn xuất. Trên tiếng nhạc Thiên thai của Văn Cao ngân lên như vọng về từ quá khứ, ánh nhìn của bà Nguyện như lạc về nơi nào đó trong cái sáng-tối nhập nhoạng – một yếu tố mà ta sẽ thấy xuyên suốt tác phẩm. Bà Nguyện xa lạ với hiện tại, đứng gãy kết nối với quá khứ, chỉ có thể loay hoay đi tìm “thiên thai”, tìm một điều đẹp đẽ đã không còn, hoặc có lẽ cũng chẳng tồn tại.
Sự giải phóng khỏi quá khứ
Tuy trong phim, bà Nguyện luôn hiện lên là một người luôn bám vào quá khứ, luôn hướng về một thời đã qua với một thái độ vừa bảo thủ song cũng vừa bất lực, nhưng có phải lúc nào cũng thế không? Hay sâu thẳm trong lòng, bà luôn muốn thoát khỏi cái dĩ vãng vẫn luôn ghìm chặt chân mình đó, mà hướng đến sự hoà giải với cháu gái, với hiện tại?
Ta có thể thấy rằng, thực chất, bà Nguyện có lẽ đã chưa bao giờ thành công trong việc ôm giữ ký ức. Hũ tro cốt của chồng mà bà mang về Việt Nam, một biểu trưng của quá khứ, đã bị Quang bất cẩn làm rơi ra một phần mà không ai biết. Dù sau đó cậu đã lén lút bỏ lại phần bị rớt ra vào hũ tro vẫn không ai nhận ra, kể cả bà Nguyện. Chi tiết này như muốn nói rằng, những gì bà nghĩ mình có thể níu được, cuối cùng cũng không thể vẹn nguyên. Ký ức bị thực tại làm cho phai nhạt, rơi rụng mà bà cũng không ý thức được, không giữ được nó. Song hành với hũ tro cốt của chồng còn là một biểu trưng khác của quá khứ chạy xuyên suốt tác phẩm, chính là con cu li mà bà Nguyện mang về từ châu Âu. Trong cuộc trò chuyện với người bán thuốc đã nhắc đến việc cu li là sinh vật hoang dã, nên khi muốn nuôi nó trong một môi trường khác với thế giới tự nhiên phải tạo cho nó một không gian giả để chúng thấy quen thuộc. Về bản chất, con cu li của bà đã bị ép sống trong một môi trường mà nó vốn không thuộc về. Điều này có thể liên hệ đến tình cảnh của bà Nguyện khi phải gò ép bản thân trong một hiện tại không vừa khít, song nếu nghĩ khác, phải chăng chính bà cũng đang tự trói buộc bản thân trong những năm tháng cũ mà bà biết mình không còn cách nào lấy lại được, để rồi vật lộn với nó? Nói cách khác, ta có thể chất vấn rằng, phải chăng việc giữ khư khư quá khứ cũng là một loại ảo tưởng?
Từ đó, Cu Li không bao giờ khóc, mở rộng ra, là hành trình bà Nguyện đi tìm sự bình yên trong tâm hồn, bức mình ra cả hiện tại xa lạ và quá khứ trói buộc. Trong cuộc hành trình về đập thuỷ điện Hoà Bình, nơi bà từng làm việc năm xưa, bà Nguyện được sống lại trong quá khứ, với “những gì chưa bao giờ thay đổi”, nhưng đó lại chính là khoảnh khắc mà bà thay đổi. Trong chuyến đi đó, bà biết được người bạn đồng hành của mình – chàng trai trẻ làm ở sàn nhảy cho người già – cũng có những nỗi niềm riêng gắn chặt với quá khứ như bà. Trong chuyến đi đó, bà cũng nhận ra rằng, cái quá khứ mà bà tưởng đã trôi về xa xăm ấy, thực chất gần hơn với mình hơn mình nghĩ, khi sui gia của bà lại chính là người bạn cũ của bà – người không dám xuất hiện vì mắc căn bệnh nan ý. Quá khứ và hiện tại bỗng chốc gần nhau, cuối cùng là xa nhau, tác động mạnh mẽ đến nhận thức của bà Nguyện về chính mình.
Phim là sự hoà giải của bà Nguyện với quá khứ và hiện tại (Ảnh: CGV)
Cuối cùng, bà Nguyện đã thả tro cốt của chồng trên khung cảnh đẹp đẽ, có phần siêu thực của con sông Đà – một trong những cảnh phim đẹp nhất trong Cu Li không bao giờ khóc. Bà trả quá khứ về với quá khứ – một cách chấp nhận thực tại và buông bỏ. Bà cũng đã trả con cu li về với tự nhiên, trong một thái độ nhẹ nhàng, thanh thản. Bà cũng mở lòng và chấp nhận người cháu của mình. Khi Vân hỏi bà con cu li ở đâu rồi, thay vì nói mình đã thả nó đi, bà Nguyện chỉ nhẹ nhàng đáp lại “Con không thích nó mà”. Và bà, cũng không còn buồn nữa.
Cu Li không bao giờ khóc, đến cuối cùng, là một lời tiễn biệt đầy lắng đọng đến một thời đã xa, đã nằm im trong dòng chảy khắc nghiệt của thời gian và năm tháng. Dù cho ta luôn muốn níu giữ nó, tìm kiếm bóng hình của nó đến mức ảo tưởng về nó như thế nào, ta vẫn phải nói lời chia tay, bởi con người vẫn luôn phải sống tiếp.
Cũng giống như cây ổi năm nào giờ đây đã không còn nữa. Hay những mảnh tro tàn của quá khứ đã tan lẫn vào dòng nước con sông Đà. Quá khứ, chỉ đẹp nhất khi đóng vai trò là điểm tựa tinh thần, là nguồn ủi an cho con người trong hiện tại, giúp họ có thêm một chút sức mạnh, dẫu cho mơ hồ, để có thể tiếp tục hành trình sống của mình.
