Giữa máy móc và kim loại, Trần Ngọc Chiến chọn đôi tay và nghệ thuật chạm khắc thủ công. Giữa đời sống hiện đại, anh chọn vốn cổ văn hóa làm chất liệu kể chuyện. Và mỗi chiếc đồng hồ anh tạo nên là một mảnh di sản được khắc sâu vào dòng chảy thời gian.
Trần Ngọc Chiến – nghệ nhân điêu khắc mặt số đồng hồ – là một trong những gương mặt trẻ hiếm hoi đang góp phần hồi sinh và làm mới di sản văn hóa Việt Nam trên chất liệu hiện đại. Khởi đầu từ nghề xăm hình nghệ thuật, Chiến chuyển hướng sang chạm khắc kim loại từ cuối năm 2018, sau một lần tình cờ nhìn thấy một chiếc đồng hồ có họa tiết chạm tay tinh xảo. Không qua trường lớp đào tạo, anh tự học từ tư liệu nước ngoài, chế tác dụng cụ bằng tay và kiên trì làm việc suốt nhiều năm dưới kính hiển vi để khắc lên những mặt số chỉ dày chưa đầy nửa milimet.
Từ năm 2021, Chiến chính thức rời bỏ nghề xăm để toàn tâm theo đuổi chạm khắc thủ công. Các tác phẩm của anh không chỉ gây ấn tượng bởi kỹ thuật cao mà còn bởi chiều sâu văn hóa, khi anh đưa những họa tiết như rồng thời Lý, tranh Đông Hồ, trống đồng Đông Sơn hay tích truyện cổ… lên những mẫu đồng hồ độc bản.
Vì sao giữa rất nhiều kỹ thuật trang trí mặt số đồng hồ, anh lại chọn chạm khắc thủ công?
Trần Ngọc Chiến: Tôi chọn chạm khắc để đưa nghệ thuật lên mặt số đồng hồ một phần vì niềm yêu thích dành cho đồng hồ, một phần vì nhận thấy rằng kỹ thuật này, khi được áp dụng lên đồng hồ đeo tay, là hình thức tỉ mỉ và tinh xảo nhất trong số các loại hình chế tác trên kim loại mà tôi từng biết. Việc đưa nghệ thuật lên mặt số đồng hồ là một thách thức lớn, bởi không gian thể hiện vô cùng hạn chế, trong khi vẫn phải đáp ứng những tiêu chuẩn kỹ thuật nghiêm ngặt về độ chính xác, độ bền và tính thẩm mỹ. Nhưng chính sự khó khăn ấy lại càng khiến tôi khao khát chinh phục.
Đâu là chiếc đồng hồ mang tính “cột mốc” đối với sự nghiệp của anh?
Từ khi bắt đầu đến nay, tôi đã thực hiện khoảng 100 tác phẩm. Trong hành trình ấy, tôi đã trải qua nhiều cột mốc đáng nhớ, gắn liền với sự phát triển tay nghề và kỹ thuật.
Trần Ngọc Chiến: Chẳng hạn, tác phẩm Rồng Hoàng Đế là lần đầu tiên tôi thử kết hợp khảm cả vàng và đồng, sau đó nung hoàn thiện để tạo nên những mảng ô xít rực rỡ trên bề mặt kim loại. Với tác phẩm Ngẫu Hứng, tôi tiếp tục thử nghiệm các kỹ thuật mới như cưa khoét trực tiếp trên khung máy đồng hồ, chạm khắc lên chi tiết bánh răng, hay tạo hình bộ kim nung xanh thành con rắn. Đến Long Thần 2024, tôi kết hợp cưa khoét và trang trí khung máy, đồng thời thử nghiệm điện phân trên titanium, và kết quả đã vượt xa mong đợi. Song song với những bước tiến về mặt kỹ thuật là cảm xúc thăng hoa trong sáng tạo. Sau mỗi tác phẩm có yếu tố đột phá, tôi cũng cảm nhận rõ hơn sự quan tâm và công nhận nhiều hơn từ mọi người.
Đồng hồ “Ngẫu Hứng” với tạo hình bộ kim nung xanh thành con rắn. (Ảnh: NVCC)
Là một người hoàn toàn tự học, anh đã làm thế nào để vượt qua những giới hạn kỹ thuật, đặc biệt với những chất liệu cực khó, và tìm ra “bí mật” riêng của nghề?
Trần Ngọc Chiến: Tôi bắt đầu đến với nghệ thuật chạm khắc từ con số 0 – không kiến thức kỹ thuật, không công cụ chuyên dụng. Tất cả đều do tôi tự tìm tòi, tự thử nghiệm rồi dần rút ra bài học cho bản thân. Những công cụ đầu tiên cũng là tôi tự mày mò chế tạo. Chính vì vậy, tôi có những điểm khác biệt so với nhiều thợ khắc trên thế giới. Có những kỹ thuật tôi tự thử nghiệm và thành công, có những sáng tạo đôi khi không giống bất kỳ cách làm nào khác. Đó cũng là điều khiến công việc này trở nên thú vị với tôi, cho phép tôi luôn được tự do sáng tạo theo ý mình.
Những kiến thức anh có được đã phải đánh đổi bằng những lần sai phạm hoặc thất bại nào?
Trần Ngọc Chiến: Có những thất bại đã trở thành bài học quý giá đối với tôi. Có lần, tôi làm mặt số gần hoàn thiện, nhưng trong lúc nung bằng khò ga, vì tập trung nhiệt độ vào một vị trí quá lâu nên phần kim loại bị nóng chảy, tạo thành một lỗ thủng, cuối cùng phải bỏ và làm lại từ đầu. Đó là bài học khiến tôi phải trả “học phí” cao nhất cho đến hiện tại. Nhưng nhờ những lần như vậy mà tôi ngày càng cẩn trọng hơn, công việc cũng trôi chảy hơn theo thời gian.
Đối với những mẫu đồng hồ đắt đỏ do khách hàng đặt làm, anh làm thế nào để đảm bảo quy trình khắc diễn ra với độ chính xác tuyệt đối?
Trần Ngọc Chiến: Với những mẫu đồng hồ giá trị cao được khách hàng tin tưởng giao phó, tôi luôn cẩn trọng trong từng khâu thực hiện, tuyệt đối không để xảy ra sai sót dù là nhỏ nhất. Tôi cũng duy trì thời gian làm việc hợp lý, luôn dành khoảng nghỉ cần thiết để đảm bảo sự tập trung và độ chính xác cao nhất. Tôi không cố làm việc quá lâu hay kéo dài thời gian, vì mệt mỏi dễ dẫn đến lỗi sai, mà chỉ cần một sơ suất nhỏ thôi cũng có thể khiến toàn bộ quá trình bị hỏng.
Anh thường đưa các vốn cổ văn hóa vào mặt số đồng hồ. Tình cảm của anh đối với văn hóa dân gian được nuôi dưỡng như thế nào?
Trần Ngọc Chiến: Khi bắt đầu đưa nghệ thuật lên đồng hồ, tôi cũng bắt đầu đi tìm ý tưởng. Và gần gũi với bản thân nhất chính là văn hóa Việt Nam. Càng đọc, càng tìm hiểu, tôi lại càng thấy văn hóa Việt thật sự có chiều sâu và giàu ý nghĩa. Cũng từ đó mà tình cảm với quê hương, đất nước, con người Việt Nam trong tôi ngày càng lớn hơn.
Đồng hồ “Long Thần”, thử nghiệm điện phân trên titanium. (Ảnh: NVCC)
Trước mỗi tác phẩm, anh sẽ dựa trên những tiêu chí nào để chọn họa tiết văn hóa đưa lên mặt số đồng hồ?
Trần Ngọc Chiến: Khi lựa chọn họa tiết văn hóa đưa lên mặt số đồng hồ, tôi thường ưu tiên những hình tượng giàu giá trị nhân văn, truyền tải tinh thần tích cực. Đôi khi, cảm hứng đến từ các nhân vật lịch sử, anh hùng dân tộc, hoặc những nhân vật trong truyện cổ có tính giáo dục cao, thể hiện truyền thống tốt đẹp của cha ông.
Anh làm thế nào để kết hợp hài hòa bản sắc truyền thống và thị hiếu hiện đại trong thiết kế của mình?
Trần Ngọc Chiến: Khi đưa yếu tố văn hóa lên mặt số đồng hồ, tôi thường làm mới ở phong cách thể hiện. Các hình tượng văn hóa cổ vốn có rất nhiều chi tiết tinh xảo, trong khi mặt số đồng hồ lại bị giới hạn bởi diện tích nhỏ và bảng màu kim loại đơn sắc. Vì vậy, tôi buộc phải tối giản chi tiết, nhưng vẫn phải giữ được nét đặc trưng và tinh thần cốt lõi của hình tượng. Đồng thời, việc sắp xếp bố cục cũng cần được tính toán kỹ lưỡng để đảm bảo sự hài hòa và hiệu ứng thẩm mỹ cao nhất. Tôi tin rằng, cách tiếp cận này vừa phù hợp với tinh thần thời đại, vừa dễ dàng chạm đến khán giả trẻ, giúp văn hóa cổ được lan tỏa một cách tự nhiên, hiện đại và gần gũi hơn trong đời sống hôm nay.
Quá trình làm nghề của anh có thay đổi gì đáng kể trong khoảng mộtnăm trở lại đây?
Trần Ngọc Chiến: Là người yêu thích sự sáng tạo, tôi luôn muốn tìm ra những hướng đi mới, những phong cách thể hiện độc đáo. Trong khoảng một năm trở lại đây, tôi bắt đầu tự nghiên cứu và tìm hiểu thêm về bộ môn Pháp lam (enamel – tráng men trên kim loại). Kỹ thuật này vốn đã được nhiều hãng đồng hồ danh tiếng trên thế giới áp dụng trên mặt số, và bản thân nó cũng có rất nhiều phong cách thể hiện khác nhau. Tôi nghĩ, nếu có thể kết hợp Pháp lam với các tác phẩm chạm khắc của mình chắc sẽ rất tuyệt vời, giúp các tác phẩm thêm rực rỡ và phong phú hơn về màu sắc.
Trong bối cảnh công nghệ khắc laser ngày càng phát triển, anh có nghĩ rằng nghề chạm khắc thủ công của anh đang đứng trước những thách thức lớn?
Trần Ngọc Chiến: Việc công nghệ khắc laser phát triển mạnh chắc chắn sẽ có ảnh hưởng nhất định đến nghề chạm khắc thủ công nhưng không quá lớn. Bởi đến hiện tại, khắc tay vẫn có những đặc trưng và độ tinh xảo riêng mà công nghệ laser chưa thể đạt tới.
Khác với những đường cắt thủ công sáng bóng, sắc nét và liền mạch, khắc laser hoạt động theo nguyên lý đốt cháy, nên thường tạo ra những đường cắt không sắc nét, không sáng và cũng không liền khối. Ngoài ra, khắc laser không thể kết hợp đa vật liệu như khảm vàng, bạc, đồng… hay tạo hình nổi thật theo phong cách phù điêu như chạm khắc thủ công. Tôi tin rằng những giá trị nghệ thuật thủ công sẽ luôn có chỗ đứng riêng chính bởi sự khác biệt ấy, và bởi cái hồn mà người nghệ sĩ gửi gắm trong từng tác phẩm của mình.
Đồng hồ “Thánh Gióng” với mặt số tráng men trên bạc 925 theo phong cách champlevé. (Ảnh: NVCC)
Anh từng chia sẻ rằng những người thợ mà anh đào tạo chính là những đối tác sau này. Anh có tầm nhìn như thế nào trong việc xây dựng một cộng đồng nghệ nhân chạm khắc đồng hồ ở Việt Nam?
Trần Ngọc Chiến: Những người thợ chạm khắc do tôi đào tạo hôm nay có thể sẽ trở thành đối tác, cộng sự của tôi trong tương lai. Tôi luôn tin rằng mỗi người đều có điểm mạnh riêng, điều quan trọng là phải nhận ra và phát huy được những điểm mạnh ấy. Sự sáng tạo vốn không có giới hạn, nhiều bộ óc sáng tạo cùng cộng hưởng chắc chắn sẽ mang lại kết quả tốt hơn một cá nhân đơn lẻ. Vì vậy, tôi vẫn đang cố gắng phát triển hơn nữa, cả về kỹ thuật lẫn việc xây dựng một nhóm làm việc gắn kết, hiệu quả để cùng nhau tạo ra những giá trị nghệ thuật có chiều sâu và bền vững hơn.
