Từ một câu hỏi tò mò trước tác phẩm gốm sứ trong Bảo tàng cung đình Huế, chàng trai trẻ Trương Thanh Tùng đã dành nhiều năm tìm hiểu và khôi phục nghệ thuật Pháp Lam – một di sản văn hóa Việt Nam đang dần bị mai một. Vượt qua khó khăn về tài chính, sự hoài nghi từ người thân và cả những tháng ngày cô độc trong hành trình nghiên cứu, anh đã tạo nên những tác phẩm Pháp Lam mang đậm bản sắc việt, với hy vọng đưa loại hình nghệ thuật cổ xưa này vươn ra thế giới.
trương thanh tùng
Anh Trương Thanh Tùng có thể chia sẻ cơ duyên nào đưa anh đến với Pháp lam – một loại hình nghệ thuật truyền thống rất kén người theo đuổi?
Trương Thanh Tùng: Lần đầu tiên tôi biết đến Pháp lam là khi tham quan Bảo tàng Cung đình Huế. Khi ấy, tôi nhìn thấy một món đồ gốm sứ bị mẻ, để lộ phần kim loại bên trong. Điều đó khiến tôi rất tò mò: tại sao người ta lại phủ men lên kim loại như vậy? Lúc đó, tôi chỉ đơn giản là hiếu kỳ, thậm chí còn chưa biết đến thuật ngữ “Pháp lam”. Khoảng hai năm sau, trong quá trình tìm hiểu một kỹ thuật khác – uốn dây nhôm và sử dụng màu resin – tôi tình cờ bắt gặp từ “cloisonné”, và nhận ra đó chính là cách gọi khác của “Pháp lam”. Từ đó, tôi bắt đầu nghiên cứu sâu hơn và nhận ra đây là một loại hình nghệ thuật vô cùng thú vị.
Pháp lam là một trong những nghệ thuật đã thất truyền của Việt Nam. Thời gian đầu, tôi vẫn làm công việc văn phòng, dành dụm tiền để làm thủ công như một sở thích cá nhân. Nhưng càng làm, tôi càng say mê, cho đến khi quyết định bỏ công việc hiện tại để theo đuổi Pháp lam toàn thời gian.
Những ngày đầu theo đuổi Pháp lam, anh đã đối diện với những khó khăn gì, và điều gì giúp anh tiếp tục đi đến cùng?
Trương Thanh Tùng: Có nhiều giai đoạn khiến tôi từng chùn bước. Khi chia sẻ với bạn bè về quyết định theo đuổi Pháp lam, tôi nhận được những phản ứng rất khác nhau – có người phản đối thẳng thắn, có người chỉ động viên xã giao mà không thực sự ủng hộ. Khó khăn lớn nhất khi ấy là tôi không có người đồng hành, mọi việc đều phải tự mình tìm hiểu, tự làm, không có bất kỳ sự hỗ trợ nào từ bên ngoài.
Sau một thời gian, tôi rơi vào khủng hoảng tài chính, nhưng vẫn cố gắng duy trì công việc. Thời gian đầu, tôi cố gắng kết nối với các bạn trẻ yêu thích lịch sử, nhưng không nhận được nhiều sự quan tâm. Có lẽ vì những điều tôi làm còn quá mới mẻ nên mọi người chưa thực sự chú ý. Tuy nhiên, từ những kết nối nhỏ ban đầu, tôi được giới thiệu đến những người có nền tảng lịch sử vững chắc. Họ trở thành những người hỗ trợ, đồng hành và truyền thêm động lực cho tôi.
Một trong những động lực lớn nhất của tôi chính là giá trị văn hóa – lịch sử mà Pháp lam mang lại. Đây từng là loại hình nghệ thuật dành cho vua chúa xưa, vẫn còn dấu tích ở Huế cho đến nay, nhưng phần lớn người Việt lại không biết Pháp lam là gì. Lĩnh vực này vẫn còn rất mới ở Việt Nam, và việc tiếp cận, học hỏi kỹ thuật này là vô cùng khó khăn. Chính từ mong muốn lan tỏa và hồi sinh nghệ thuật Pháp lam, tôi đã tổ chức nhiều hoạt động giới thiệu, triển lãm, nhằm quảng bá loại hình nghệ thuật độc đáo này đến gần hơn với công chúng.
Nhìn lại hành trình đã đi, điều gì anh xem là giá trị lớn nhất mình nhận được?
Trương Thanh Tùng: Giá trị lớn nhất mà tôi cảm nhận được chính là sự công nhận của mọi người. Ở giai đoạn đầu, khi chia sẻ về công việc mình đang làm, tôi hầu như chỉ nhận lại sự nghi ngờ. Nhưng sau một thời gian, khi đã có thành quả và sản phẩm cụ thể, mọi người dần tôn trọng và quan tâm hơn trước rất nhiều.
Tôi cảm thấy rất hạnh phúc, không chỉ ở thời điểm này, mà trong suốt hành trình nghiên cứu vừa qua. Hạnh phúc của tôi đến từ những thành công nhỏ bé sau mỗi giai đoạn thử nghiệm, tìm tòi. Thời gian đầu, tôi lặng lẽ làm việc, sai sót không ít, thậm chí thất bại nhiều lần. Nhưng mỗi khi sản phẩm hoàn thiện đúng như mong đợi, tôi lại thấy vui sướng vô cùng. Tôi không biết cảm giác trúng số ra sao, nhưng có lẽ niềm hạnh phúc của tôi khi ấy cũng gần như thế.
Đèn Pháp Lam để bàn (Ảnh: NVCC)
Để hoàn thành một tác phẩm Pháp lam, anh trải qua những công đoạn nào? Hành trình đó đòi hỏi ở người nghệ nhân những phẩm chất gì?
Trương Thanh Tùng: Tùy theo từng kỹ thuật, quy trình thực hiện Pháp lam sẽ có những bước khác nhau. Tuy nhiên, nhìn chung, các kỹ thuật Pháp lam đều trải qua bốn giai đoạn cơ bản: xử lý phôi kim loại, đổ men, nung và mài. Tất cả công đoạn này đều quan trọng và có sự liên kết chặt chẽ. Chỉ cần lơ là ở một khâu nhỏ cũng có thể khiến toàn bộ tác phẩm bị hỏng.
Với tôi, Pháp lam không quá khó, nhưng đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ tuyệt đối. Dù trên thế giới đã có khá nhiều tài liệu ghi chép rõ ràng về mặt lý thuyết, song khi bắt tay vào thực hành, việc hoàn thiện tác phẩm vẫn phụ thuộc rất nhiều vào kinh nghiệm, cảm quan và tay nghề của người thợ.
Trong quá trình sáng tạo, anh cân bằng thế nào giữa tinh thần truyền thống và nhu cầu làm mới để phù hợp với thẩm mỹ đương đại?
Trương Thanh Tùng: Khi đã có được một nền tảng kinh nghiệm nhất định, tôi bắt đầu trăn trở không biết nên đi theo hướng truyền thống hay phát triển theo xu hướng hiện đại. Sau cùng, tôi chọn con đường khó khăn hơn là kết hợp giữa văn hóa truyền thống và hiện đại trong các sản phẩm Pháp lam.
Tôi mong muốn tái hiện những hoa văn cổ xưa bằng tinh thần đương đại, để nghệ thuật Pháp lam có thể tiếp cận gần hơn với giới trẻ. Đây là một thử thách lớn, bởi tôi vốn không xuất thân từ ngành mỹ thuật, nên về mặt chuyên môn, tôi bắt đầu gần như từ con số 0. Việc dung hòa giữa yếu tố cổ điển và hiện đại vốn đã không dễ, với một người không chuyên như tôi, lại càng khó gấp bội.
Hiện tại, tôi đang tích cực kết nối và học hỏi từ các bạn sinh viên mỹ thuật, đồng thời hợp tác cùng họ trong việc tái hiện và sáng tạo các họa tiết. Còn về mặt kỹ thuật chế tác, tôi đã tự tin hơn rất nhiều sau quá trình rèn luyện và thực hành liên tục.
Hộp Pháp Lam (Ảnh NVCC)
Trong bối cảnh thị trường ngày nay chuộng tốc độ và sản phẩm công nghiệp, anh nghĩ làm thế nào để Pháp lam có thể tiếp tục giữ được chỗ đứng của mình?
Trương Thanh Tùng: Tôi tin rằng Pháp lam vẫn giữ được giá trị riêng biệt giữa vô vàn sản phẩm công nghiệp ngày nay. Các sản phẩm công nghiệp, dù tinh xảo đến đâu, khi nhìn vào vẫn có sự tương đồng nhất định, trong khi mỗi tác phẩm Pháp lam lại độc nhất vô nhị, không có sản phẩm nào hoàn toàn giống sản phẩm nào. Người tiêu dùng hiện nay cũng ngày càng yêu thích và trân trọng các sản phẩm thủ công hơn là những sản phẩm công nghiệp.
Theo anh, để Pháp lam được bảo tồn bền vững trong thời đại ngày nay cần những điều kiện gì?
Trương Thanh Tùng: Người làm công việc bảo tồn văn hóa theo tôi cần có hai yếu tố cốt lõi: sự am hiểu và sự trung thực. Trong trường hợp của Pháp lam, đây vẫn là một lĩnh vực khá mới ở Việt Nam, và đáng tiếc là hiện nay có không ít người lạm dụng hoặc hiểu sai khái niệm “Pháp lam” khi gán nó cho những loại hình nghệ thuật khác.
Hiện đang tồn tại một số nhầm lẫn phổ biến. Trước hết, nhiều người cho rằng Pháp lam là một dạng tráng men giống gốm sứ, nhưng thực tế không phải vậy. Pháp lam là nghệ thuật tráng men trên nền kim loại, còn gốm sứ là tráng men trên nền đất nung. Loại men dùng cho kim loại và gốm sứ hoàn toàn khác nhau, cả về thành phần hóa học lẫn kỹ thuật xử lý, và nhiệt độ nung cũng vậy. Một sự nhầm lẫn khác là việc đánh đồng Pháp lam với men resin. Thực tế, resin chỉ là men nhựa, không phải men nung. Trên thế giới, người ta phân biệt rõ hai loại: “cold enamel” (men lạnh) có bản chất là nhựa, và “hot enamel” (men nóng) là men nung ở nhiệt độ cao, chính là kỹ thuật của Pháp lam truyền thống.
Các sản phẩm khác của anh Trương Thanh Tùng. (Ảnh: NVCC)
Anh đã tổ chức nhiều workshop làm đồ thủ công áp dụng nghệ thuật Pháp lam dành cho người trẻ. Những hoạt động này có ý nghĩa thế nào với anh?
Trương Thanh Tùng: Tôi tổ chức khá nhiều workshop, không chỉ dành riêng cho những người yêu thích văn hóa – lịch sử mà mở rộng cho tất cả mọi người. Thông qua các buổi workshop, tôi luôn nhấn mạnh giá trị lịch sử của Pháp lam xưa, đồng thời tạo cơ hội để người tham gia trải nghiệm một vài công đoạn chế tác Pháp lam và quan sát trực tiếp cả những sản phẩm Pháp lam cổ lẫn các tác phẩm mới của tôi.
Mỗi buổi workshop đều bắt đầu bằng phần giới thiệu khái quát về Pháp lam – nguồn gốc, kỹ thuật thực hiện, ứng dụng của Pháp lam trong lịch sử, cũng như những hiểu lầm phổ biến xoay quanh loại hình nghệ thuật này. Nhờ vậy, người tham dự có thể hiểu sâu hơn trước khi trực tiếp trải nghiệm thực hành. Tôi xem workshop không chỉ là hoạt động chia sẻ kiến thức, mà còn là một hình thức truyền thông hiệu quả, giúp công chúng biết đến và trân trọng Pháp lam hơn.
Ảnh: NVCC
Ước mơ lớn nhất của anh hiện tại trên hành trình khôi phục Pháp lam là gì?
Trương Thanh Tùng: Ước mơ lớn nhất của tôi là đưa các sản phẩm Pháp lam mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam ra thị trường quốc tế. Ở khu vực châu Á, Nhật Bản và Trung Quốc là hai quốc gia có truyền thống Pháp lam phát triển mạnh mẽ. Khi nhìn vào sản phẩm của họ, người ta có thể dễ dàng nhận ra dấu ấn văn hóa đặc trưng của từng đất nước. Chính vì thế, tôi mong muốn một ngày nào đó, Pháp lam Việt Nam cũng sẽ được thế giới biết đến, và chỉ cần nhìn thoáng qua, người ta có thể nhận ra ngay đó là sản phẩm của Việt Nam. Tôi hiểu rằng, hành trình này còn rất dài và đầy thử thách, nhưng đó là con đường tôi thực sự muốn đi đến cùng.
Cảm ơn anh Thanh Tùng đã dành thời gian cho ELLEMAN Việt Nam.
