Văn hóa là điểm tựa cho phim hoạt hình “made in Vietnam”

phim hoạt hình

Những bước chuyển mình đầy tiềm năng phim hoạt hình

Điện ảnh hoạt hình Việt Nam từ lâu được ví như “người khổng lồ ngủ quên”, bởi địa hạt này dù ẩn chứa tiềm năng to lớn nhưng vẫn chưa thể bứt phá và khẳng định vị thế vững chắc cả trong nước lẫn quốc tế. Nhiều thập kỷ, hoạt hình Việt chủ yếu tồn tại dựa vào các đơn hàng gia công cho nước ngoài. Điều này một mặt góp phần duy trì hoạt động và tích lũy kinh nghiệm về kỹ thuật, mặt khác, nó cũng khiến các studio trong nước thiếu đi sự chủ động trong việc xây dựng câu chuyện và phát triển tài sản trí tuệ (IP) của riêng mình.

Sự sáng tạo bị giới hạn, việc phát triển các dự án quy mô lớn, có tầm ảnh hưởng trở nên khó khăn. Các tác phẩm nội địa dù có xuất hiện nhưng phần lớn mang tính thử nghiệm, thiếu sự đầu tư bài bản và không đủ sức cạnh tranh với các “bom tấn” hoạt hình đến từ Hollywood hay Nhật Bản, Hàn Quốc. Thị trường nội địa gần như bị chi phối hoàn toàn bởi các sản phẩm nhập khẩu, khiến khán giả Việt quen thuộc với những phong cách và câu chuyện của nước ngoài hơn là của chính mình.

Thế nhưng, bức tranh này đang dần thay đổi với sự xuất hiện của hai bộ phim 3D nội địa Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội và Trạng Quỳnh nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu. Trong đó, Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội được chuyển thể từ tác phẩm văn học kinh điển Dế Mèn phiêu lưu ký của cố nhà văn Tô Hoài. Lấy bối cảnh tại xóm Lầy Lội, một vùng đất từng xanh tươi, nay bị ô nhiễm nặng nề bởi rác thải, câu chuyện xoay quanh hành trình của Dế Mèn và người bạn Dế Trũi khi cùng nhau chiến đấu để giải cứu ngôi làng và các cư dân khỏi sự thống trị của Ếch Cốm, kẻ đang âm mưu tàn phá môi trường sống của họ.

Nếu Dế Mèn khéo léo đưa khán giả về một khung cảnh đồng quê đầy màu nhiệm thì Trạng Quỳnh nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu là một bộ phim đậm chất dân gian huyền sử. Phim theo cậu bé Trạng Quỳnh trên cuộc phiêu lưu mạo hiểm nhằm minh oan cho gia đình bị tình nghi chiếm đoạt bảo vật của triều đình. Cùng với những người bạn trong làng, Quỳnh dấn thân vào cuộc chiến chống lại thế lực đen tối và khám phá âm mưu của Cửu Vĩ Hồ, loài yêu quái đang bị phong ấn.

So với Dế Mèn, Trạng Quỳnh Nhí có cốt truyện giàu triết lý và lớp lang hơn khi khai thác sự đối đầu giữa cái thiện và cái ác, đan xen hành trình khám phá bản thân của Quỳnh, giúp cậu nhận ra giá trị của tình bạn, sự hy sinh và trưởng thành. Kịch bản kết hợp khéo léo yếu tố trinh thám, hài hước và hành động, tạo nên một bộ phim vừa kịch tính, vừa nhẹ nhàng, dễ dàng thu hút các khán giả nhỏ tuổi, đồng thời mang lại những bài học sâu sắc.

Có thể thấy cả Dế Mèn và Trạng Quỳnh nhí đều là những sản phẩm thuần Việt, được đầu tư công phu và sử dụng công nghệ hoạt hình 3D hiện đại. Mỗi bộ phim mang trong mình một màu sắc khác biệt nhưng cả hai đều thể hiện rõ ràng chất liệu văn hóa, hướng đến đối tượng khán giả thiếu nhi trong nước. Không còn là những dự án nhỏ lẻ mang tính “thử nghiệm”, hai tác phẩm đã thể hiện sự nghiêm túc và chuyên nghiệp hơn trong khâu sản xuất, dám đối đầu trực tiếp với các bom tấn quốc tế trên sân nhà.

Dùng văn hóa để chạm đến trái tim khán giả Việt

Việc biến văn hóa thành “xương sống” trong các bộ phim hoạt hình Việt Nam cho thấy những nỗ lực của các nhà làm phim trong việc tạo dựng bản sắc, kết nối với khán giả trong nước.

Dù được làm mới qua ngôn ngữ hiện đại, Dế Mèn vẫn giữ vững chất văn hóa qua việc lồng ghép các câu ca dao, vè, tục ngữ, và những bài thơ quen thuộc, giúp trẻ em tiếp cận di sản ngôn ngữ một cách tự nhiên và thú vị. Đây cũng là một cách giáo dục ngầm, bồi đắp tình yêu văn hóa cho thế hệ tương lai. Bối cảnh xóm Lầy Lội được xây dựng sống động với đồi chè, ao nước, những ngôi nhà truyền thống, tạo nên một không gian gợi nhớ đến những làng quê bình dị ở nhiều miền quê Việt Nam. Từ chiếc nón quai thao cho đến các đạo cụ như trống cơm, đàn tính… góp phần làm nổi bật văn hóa vùng miền.

Bộ phim còn đưa vào những công trình đặc trưng của Việt Nam như chùa Cầu (Hội An), chùa Một Cột, công viên Lê Nin, cầu Long Biên… góp phần làm giàu thêm bối cảnh và gợi nhắc đến di sản lịch sử, văn hóa đặc sắc của đất nước. Cùng lúc, phim gửi gắm thông điệp về bảo vệ môi trường, sức mạnh của cộng đồng và khát vọng được sống một cách hài hòa cùng tự nhiên. Đây là một triết lý truyền thống luôn khắc ghi trong tâm trí người Việt từ bao đời.

Tương tự, Trạng Quỳnh nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu không hề lép vế trong việc khai thác chất liệu dân gian huyền sử. Được đạo diễn bởi NSƯT Trịnh Lâm Tùng, bộ phim mở đầu bằng không gian làng quê thơ mộng, với những hình ảnh quen thuộc như mái đình, giếng nước và bờ tre gợi nhớ về một Việt Nam xưa.

Không gian làng quê Bắc Bộ sống động, được tái hiện chân thực qua kiến trúc đặc trưng thế kỷ 17-18. Từng chi tiết, từ hình ảnh cổng làng Mông Phụ – biểu tượng hồn quê xứ Đoài đến cầu đá làng Nôm, giếng nước, sân đình, hồ sen hay cây đa cho đến những trang phục truyền thống như áo tứ thân, váy đụp, khăn xếp, đều hiện lên sống động, giúp khán giả cảm nhận được hơi thở của một Việt Nam cũ kỹ, nên thơ và cũng đầy hoài niệm.

Hòa quyện cùng âm hưởng đặc trưng của dân ca Bắc Bộ như Lý cây đa, Đi cấy hay Dung dăng dung dẻ… phim kết hợp hoàn hảo giữa thị giác và thính giác. Song song, phim đan cài các truyền thuyết dân gian, sử tích như truyền thuyết Trâu Vàng, Cửu Vĩ Hồ hay Lạc Long Quân – Âu Cơ đem tới một bối cảnh đầy huyền bí và hấp dẫn.

Theo số liệu từ Box Office Vietnam, sau hơn một tuần công chiếu (từ 30/5/2025) Dế Mèn: Cuộc phiêu lưu tới xóm Lầy Lội thu về 17,4 tỷ đồng vào ngày 13/6/2025. Mặc dù nhà sản xuất đã đặt mục tiêu doanh thu tham vọng là 40 tỷ đồng, thậm chí mơ ước 100 tỷ đồng và kết quả hiện tại có thể chưa đạt được kỳ vọng cao nhất nhưng con số trên vẫn là một thành tích đáng kể đối với một bộ phim hoạt hình nội địa.

Trong khi đó, Trạng Quỳnh nhí: Truyền thuyết Kim Ngưu cũng đã ghi nhận doanh thu khởi điểm ở mức hơn 1 tỷ đồng. Mặc dù con số này thấp hơn đáng kể so với Dế Mèn, nhưng Trạng Quỳnh nhí lại được đánh giá cao về mặt nghệ thuật và chiều sâu văn hóa. Phim được xem là một trong những phim hoạt hình Việt Nam tốt nhất về cách kể chuyện hiện đại, nhịp dựng nhanh, hành động đẹp và đặc biệt là cách lồng ghép các tích truyện thần thoại và văn hóa làng quê Bắc Bộ một cách tinh tế.

Đạo diễn Trịnh Lâm Tùng chia sẻ rằng việc làm phim hoạt hình với chất liệu văn hóa dân gian là một thách thức lớn, nhưng ông tin rằng văn hóa là quan trọng nhất, giúp đất nước bước ra trường quốc tế một cách văn minh mà vẫn giữ được hồn cốt dân tộc. Dù doanh thu chưa thực sự bùng nổ như kỳ vọng, Trạng Quỳnh nhí vẫn khẳng định được giá trị nghệ thuật và tầm quan trọng của việc bảo tồn, phát huy văn hóa qua điện ảnh.

Văn hóa cũng là lợi thế cạnh tranh trên trường quốc tế

Nhìn về tương lai, điện ảnh hoạt hình Việt Nam đang đứng trước những cơ hội vàng để bứt phá, với văn hóa là chìa khóa then chốt để định vị và vươn tầm trên bản đồ điện ảnh toàn cầu.

Một trong những cơ hội lớn nhất cho hoạt hình Việt Nam chính là “cơn khát” nội dung bản địa trên các nền tảng giải trí lớn trên thế giới. Nhiều dịch vụ phát sóng trực tuyến lớn như Netflix, Disney+, Amazon Prime đang tìm kiếm những câu chuyện độc đáo, giàu bản sắc văn hóa từ các khu vực khác nhau trên thế giới để làm phong phú kho nội dung và thu hút lượng khán giả đa dạng.

Điển hình như sự ra đời của Lost In Starlight (2025) – phim hoạt hình tiếng Hàn đầu tiên của Netflix, hay Plankton: The Movie (2024), Spellbound (2024), Orion and the Dark (2024)… đều được sản xuất để trình chiếu riêng trên nền tảng này. Tất cả đều ghi dấu ấn mạnh mẽ, cho thấy sức hút của những câu chuyện gắn liền với di sản văn hóa đặc trưng của mỗi quốc gia.

Xu thế này đặt ra một hướng đi chiến lược cho hoạt hình Việt Nam: thay vì cố gắng sao chép phong cách hay nội dung của các nền điện ảnh lớn, hãy tập trung vào việc khai thác những câu chuyện dân gian, truyền thuyết và giá trị văn hóa độc đáo của đất nước, kết hợp với chất lượng kỹ thuật đạt chuẩn quốc tế.

Theo đạo diễn Mai Phương, Việt Nam có một kho tàng văn học thiếu nhi đồ sộ, từ các tác phẩm kinh điển đến truyện cổ tích, truyền thuyết dân gian, là nguồn tài nguyên vô tận để phát triển các tài sản trí tuệ (IP). Những câu chuyện như Thánh Gióng, Sơn Tinh – Thủy Tinh, Cây tre trăm đốt, hay các truyền thuyết về Lạc Long Quân – Âu Cơ, Vua Hùng… đều chứa đựng những yếu tố kỳ ảo, phiêu lưu và đặc biệt là những giá trị đạo đức, tinh thần dân tộc sâu sắc. Những nhân vật này có khả năng chạm đến trái tim người xem và tiềm năng trở thành những biểu tượng văn hóa được yêu mến, mang tính biểu tượng quốc gia.

Hơn nữa, nền lịch sử lâu đời với hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước đã tạo nên vô số câu chuyện anh hùng, sự kiện lịch sử hào hùng và di sản văn hóa vật thể, phi vật thể phong phú. Việc chuyển thể những câu chuyện này thành phim hoạt hình góp phần giáo dục lịch sử, bồi đắp lòng yêu nước và tự hào dân tộc cho thế hệ trẻ một cách trực quan và sinh động.

Do vậy, tiềm năng xây dựng vũ trụ IP từ văn hóa Việt là rất lớn. Các bộ phim hoạt hình của các quốc gia lớn như Nhật Bản, Hàn Quốc hay Mỹ đều đã xây dựng nền tảng vững chắc từ các tài sản trí tuệ với độ nhận diện cao, ví dụ điển hình là Doraemon của Nhật Bản, Tây du ký hay Phong thần diễn nghĩa của Trung Quốc, vũ trụ truyện tranh Marvel của Mỹ, hay manhwa của Hàn Quốc. Những IP này vừa có sức hút mạnh mẽ tại thị trường nội địa vừa được yêu thích rộng rãi trên toàn cầu, mang lại nguồn thu khủng và củng cố giá trị thương hiệu.

Việt Nam hoàn toàn có thể làm điều tương tự. Từ kho tàng cổ tích, truyền thuyết, thần thoại dân gian, chúng ta có thể tạo ra những vũ trụ nhân vật độc đáo, những cốt truyện hấp dẫn, không dừng lại ở một bộ phim mà có thể mở rộng thành chuỗi phim, truyện tranh, trò chơi, sản phẩm tiêu dùng… tạo ra một hệ sinh thái IP mạnh mẽ và bền vững.

________

Bài: Hoàng Thúy Vân