Trong thời đại áp lực công việc và xã hội đan xen, nam giới dễ đối mặt với các rối loạn tâm thần như trầm cảm, lo âu hay rối loạn giấc ngủ. Tuy nhiên, việc điều trị ở phái mạnh thường gặp rào cản do định kiến giới, dẫn đến chậm trễ trong thăm khám.
Hãy cùng ELLE Man Việt Nam lắng nghe chia sẻ của ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến – hiện đang làm việc ở Khoa Tâm lý tại một bệnh viện chuyên khoa Tâm thần và đồng sáng lập phòng khám tâm thần Sơn Tâm – về vấn đề trên.
Theo bác sĩ, đâu là những rối loạn tâm thần đặc trưng ở nam giới?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Những rối loạn tâm thần thường gặp ở nam giới không khác nhiều so với nữ, như trầm cảm và lo âu. Tuy nhiên, tỷ lệ ở nam thấp hơn. Thống kê cho thấy, với mỗi ba trường hợp rối loạn lo âu, có hai nữ và một nam. Tỷ lệ trầm cảm cũng nghiêng nhẹ về phía nữ.
Rối loạn lo âu và trầm cảm là hai dạng phổ biến nhất ở cả hai giới. Ngoài ra, nam giới thường gặp thêm các rối loạn sử dụng chất, đặc biệt là rượu bia và ma túy (ma túy đá, cần sa) với tỷ lệ cao hơn nữ từ 3 đến 4 lần. Nam cũng có nguy cơ loạn thần cao hơn, đặc biệt khi liên quan đến sử dụng chất kích thích, như loạn thần do dùng ma túy đá.
Biểu hiện rối loạn ở nam cũng có khác biệt, nổi bật là hành vi tự sát. Hành vi tự sát ở nam thấp hơn nữ, nhưng tỷ lệ thành công lại cao hơn đáng kể. Dù tại Việt Nam chưa có thống kê cụ thể, nghiên cứu tại Mỹ cho thấy tỷ lệ tự sát thành công của nam cao gấp 3-4 lần, thậm chí ở một số nơi lên tới 10 lần. Ở nhóm nam giới trẻ tuổi, tỷ lệ tử vong do tự sát có thể đứng thứ hai sau tai nạn giao thông.
Ảnh: Tư liệu
Bác sĩ có thể phân tích các nguyên nhân tổng quát dẫn đến rối loạn tâm thần ở nam giới, cũng như sự khác biệt trong phản ứng và biểu hiện bệnh giữa phái mạnh và phụ nữ?
v
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Nguyên nhân các rối loạn tâm thần ở nam giới có thể được lý giải theo mô hình tâm – sinh – xã hội, bao gồm yếu tố tâm lý, sinh học và xã hội.
v
Về sinh học, nồng độ testosterone ở nam cao hơn, giúp phát triển cơ bắp nhưng cũng khiến họ dễ nóng nảy. Ngoài ra, hệ thống phản ứng với stress – trục HPA (tuyến yên – vùng dưới đồi – tuyến thượng thận) – ở nam khác với nữ, khiến phản ứng cấp tính mạnh hơn, nhưng lại khó duy trì khi căng thẳng kéo dài. Điều này khiến nam giới gặp khó khăn trong ứng phó lâu dài và dễ tìm kiếm những cách giải quyết mang tính tức thời.
v
Về tâm lý, nam giới thường tránh đề cập trực tiếp hoặc gặp khó khăn khi nói về khó khăn tinh thần. Họ sẽ ít chia sẻ với người thân, bạn bè, hay ít tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp khi gặp vấn đề. Nam giới sẽ chọn các hành vi như dấn thân vào công việc hoặc có xu hướng “ngoại hóa” bộc lộ cơn giận hoặc tìm đến việc sử dụng chất kích thích thay vì trực tiếp nhìn nhận nội tâm.
v
Về xã hội, vai trò giới vẫn chịu ảnh hưởng từ khuôn mẫu truyền thống: Nam giới được kỳ vọng vững chãi, là trụ cột gia đình, không bộc lộ sự yếu đuối. Trong bối cảnh hiện đại, các phong trào bình đẳng giới và thay đổi vai trò xã hội khiến vị thế này được nhìn nhận lại, tạo áp lực về việc duy trì lòng tự trọng và khẳng định bản thân. Nhiều nam giới khó chia sẻ suy nghĩ vì lo bị xem là yếu đuối, đồng thời băn khoăn về vai trò của mình khi vị trí “trụ cột” không còn như trước.
v
Một yếu tố đáng chú ý khác, đặc biệt sau đại dịch COVID-19, là sự thay đổi trong khả năng tìm kiếm sự trợ giúp từ cộng đồng ở nam giới. Nhiều người có xu hướng tự xử lý khó khăn thay vì nhờ hỗ trợ bên ngoài, và tình trạng này được ghi nhận nhiều hơn so với phụ nữ. Hệ quả là cảm giác cô đơn ở nam giới gia tăng, việc bày tỏ hay chia sẻ vấn đề trở nên khó khăn, từ đó dễ dẫn đến nguy cơ lạm dụng chất hoặc tự sát. Thực tế, mức độ gắn kết xã hội của nam giới đang suy giảm rõ rệt trong những năm gần đây.
Ảnh: Tư liệu
Phản ứng khác nhau giữa nam giới và nữ giới như vậy sẽ ảnh hưởng ra sao với quá trình điều trị bệnh?
v
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Nam giới thường ít chủ động tìm đến các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần hơn. Điều này cũng đặt ra câu hỏi: Liệu nữ giới thực sự có tỷ lệ trầm cảm cao hơn, hay chỉ đơn giản là họ dễ diễn đạt vấn đề của mình hơn? Đây vẫn là vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu khi so sánh tỷ lệ trầm cảm và rối loạn lo âu giữa hai giới.
v
Khi đến khám, nhiều nam giới thường không thừa nhận vấn đề cảm xúc, mà lựa chọn mô tả các triệu chứng cơ thể như khó ngủ, chán ăn hoặc rối loạn giấc ngủ. Họ có xu hướng xem nhẹ khía cạnh tâm thần, tâm lý và không chấp nhận việc được chẩn đoán lo âu hoặc trầm cảm. Nhiều bệnh nhân nam chia sẻ: “Tôi thấy không có gì hết” hoặc “Tôi buồn nhưng không sao”, và chỉ nhắc tới các rắc rối về giấc ngủ hay cảm giác lo âu như điều phải chấp nhận, bởi sợ rằng thừa nhận sẽ bị xem là yếu đuối.
v
Một yếu tố ảnh hưởng lớn khác là mạng lưới hỗ trợ. Ngay cả khi đã được chẩn đoán, nhiều nam giới vẫn khó chia sẻ với người khác, lựa chọn giữ kín vấn đề. Trong khi đó, đặc biệt ở giai đoạn đầu điều trị – nhất là với các ca nguy cơ tự sát – bác sĩ thường khuyến khích có người đồng hành để hỗ trợ và theo dõi. Tuy nhiên, trên thực tế, việc tìm người hỗ trợ cho bệnh nhân nam không hề dễ dàng, do họ không muốn chia sẻ tình trạng với gia đình, bạn bè hay người yêu.
v
Bác sĩ có thể chia sẻ về thực trạng nam giới đi khám tâm thần tại Việt Nam trong những năm gần đây?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Hiện chưa có nghiên cứu cụ thể, toàn diện về sự khác biệt giới trong sức khỏe tâm thần tại Việt Nam. Các khảo sát hiện có chủ yếu được thực hiện riêng lẻ tại cộng đồng hoặc trong bệnh viện, chưa hình thành một dữ liệu tập trung đủ lớn để rút ra kết luận mang tính tổng quát.
Theo quan sát lâm sàng của bác sĩ, nữ giới thường tìm đến khám tâm thần nhiều hơn, nhưng mức chênh lệch không quá lớn. Tuy nhiên, ở lĩnh vực điều trị tâm lý – vốn đòi hỏi thời gian chia sẻ và làm việc sâu với các vấn đề nội tâm – sự khác biệt rõ rệt hơn: Trung bình 2-3 phụ nữ mới có một nam giới tìm đến. Ngoài ra, nhiều bệnh nhân nam khi đã đến điều trị thường ở tình trạng nặng, trong khi nữ giới có xu hướng tìm sự hỗ trợ ngay từ khi xuất hiện triệu chứng ban đầu hoặc khi lo ngại về tình trạng của mình.
Gần đây, ở nhóm trẻ thuộc thế hệ Gen Z, khoảng cách giới này đang thu hẹp. Nhiều nam thanh niên đã nhận thức rõ hơn về sức khỏe tâm thần và chủ động tìm đến tham vấn sớm. Ngược lại, ở nhóm lớn tuổi, khác biệt giới vẫn rất rõ rệt: phần lớn nam giới chỉ đến khám khi bệnh đã tiến triển nặng, không còn nguồn hỗ trợ khác hoặc được gia đình đưa đến, thường là các trường hợp chú, bác hoặc ông.
Ảnh: Tư liệu
Những định kiến nào thường gặp ở nam giới khi đi khám tâm thần. Và chúng ta nên làm gì để có thể giúp họ cởi mở hơn trong quá trình điều trị?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Cụm từ “bác sĩ tâm thần” thường khiến nhiều người liên tưởng đến các rối loạn hành vi nghiêm trọng như “bị điên” hoặc “mất kiểm soát”, và chỉ khi ở tình trạng đó mới cần đi khám. Thực tế, hiện nay tại các bệnh viện tâm thần, vấn đề được điều trị nhiều nhất lại là mất ngủ. Khi thăm khám, bác sĩ thường phát hiện mất ngủ chỉ là một triệu chứng của rối loạn tâm thần, và việc điều trị hiệu quả mất ngủ đồng nghĩa với xử lý nguyên nhân gốc rễ là rối loạn tâm thần.
Nam giới thường có xu hướng chịu đựng cho đến khi không thể kiểm soát mới tìm đến bác sĩ. Điều này liên quan tới khuôn mẫu giới đã đề cập, khi họ cho rằng mắc rối loạn tâm thần đồng nghĩa với yếu đuối. Trên thực tế, bệnh có thể xuất hiện ở bất kỳ ai do nhiều yếu tố như sinh học, di truyền, sang chấn tâm lý hay môi trường xã hội. Nhiều người còn tự trách bản thân và cố gắng tự giải quyết trước khi tìm kiếm sự hỗ trợ. Ngay cả khi đã chủ động tìm đến bác sĩ, họ vẫn mang cảm giác xấu hổ, ngại chia sẻ.
Để vượt qua kỳ thị, trước hết cần nhận diện vấn đề mình đang gặp phải. Tiếp đó, hiểu rằng tình trạng này không phải là biểu hiện của sự yếu đuối, mà việc tìm kiếm sự hỗ trợ là bình thường và cần thiết. Trái lại, khả năng nói ra khó khăn của bản thân thể hiện sự dũng cảm và là một điểm mạnh.
Ngoài ra, các bác sĩ tâm thần tại Việt Nam cũng kỳ vọng có thể triển khai các nhóm hỗ trợ ẩn danh như nhóm dành cho người lạm dụng rượu AAA. Ở đó, mọi người có thể chia sẻ câu chuyện của mình mà không bị phán xét, đồng thời nhận được sự thấu hiểu từ những người đã trải qua hoàn cảnh tương tự. Thực tế, nam giới thường tham gia các nhóm như vậy nhiều hơn so với việc tìm đến một dịch vụ hoặc bác sĩ tâm thần hoặc chuyên viên tâm lý cá nhân. Đây là cơ hội giúp họ cải thiện sức khỏe tâm thần và đời sống tinh thần mà không lo bị gắn mác yếu đuối.
Ảnh: Tư liệu
Bác sĩ có thể chia sẻ những cách đơn giản nhưng hiệu quả để nam giới có thể duy trì sức khỏe tinh thần lành mạnh trong cuộc sống?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Trên thực tế, khỏe mạnh về thể chất đóng vai trò quan trọng đối với sức khỏe tinh thần. Khuyến cáo đầu tiên là chúng ta nên duy trì hoạt động thể dục thể thao cường độ cao ở mức độ hợp lý nhằm giúp cơ thể đổ mồ hôi và tim đập nhanh hơn bình thường. Hoạt động này nên kéo dài khoảng 20 phút mỗi buổi và ít nhất 3 lần mỗi tuần. Mỗi người có thể lựa chọn những hình thức vận động phù hợp và tạo hứng thú như đi bộ, cầu lông, bơi lội hoặc bất kỳ môn thể thao nào có thể duy trì lâu dài để việc tập luyện thực sự mang lại hiệu quả. Bên cạnh đó, chúng ta cũng cần ăn uống đầy đủ dưỡng chất, hạn chế đồ uống có cồn.
Ngoài ra, giữ “vệ sinh giấc ngủ” cũng rất quan trọng. Chúng ta không làm việc hay sinh hoạt khác trên giường trước khi ngủ, đồng thời đảm bảo ngủ đủ thời lượng trong không gian yên tĩnh, giúp chất lượng giấc ngủ được tối ưu.
Hãy học cách lắng nghe và ghi nhận cảm xúc của bản thân cũng là kỹ năng vô cùng quan trọng với cả nam và nữ giới. Chúng ta nên theo dõi các dấu hiệu lo lắng hoặc buồn bã, tránh đặt áp lực hay định kiến giới cho chính mình như “phải mạnh mẽ”, “phải là trụ cột” hoặc “không được yếu đuối” mà bỏ qua nhu cầu cảm xúc.
Ngoài ra, mọi người cần nhận biết rõ nguyên nhân khiến mình lo lắng hoặc buồn bã, không để tình trạng kéo dài, đồng thời tìm kiếm sự giúp đỡ từ gia đình, bạn bè, đồng nghiệp hoặc những người đáng tin cậy. Việc tạo kết nối, chia sẻ cảm xúc và khó khăn với người khác vốn đã là một yếu tố tích cực cho sức khỏe tâm thần.
Cuối cùng, chúng ta hãy tìm cho mình một sở thích lành mạnh như thể thao, du lịch, chơi nhạc cụ… và tuyệt đối không xem nhẹ những dấu hiệu tiêu cực về mặt cảm xúc.
Ảnh: Unsplash
Trên thực tế, những rối loạn tâm thần không chỉ ảnh hưởng đến người bệnh mà còn đối với cả gia đình. Theo bác sĩ, người thân nên đồng hành với nam giới gặp vấn đề sức khỏe tâm thần như thế nào cho đúng cách?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Theo kinh nghiệm lâm sàng, khi người bệnh phủ nhận vấn đề của mình, phản ứng của người thân có thể ảnh hưởng lớn đến việc họ chấp nhận điều trị. Nếu quá ân cần, họ dễ cảm thấy bị xem là yếu đuối và có xu hướng xa lánh. Ngược lại, nếu quá lạnh nhạt hoặc thờ ơ, người bệnh sẽ không nhận được sự hỗ trợ cần thiết.
Người thân nên giữ vai trò trung tính, tức là ở bên cạnh, sẵn sàng giúp đỡ khi cần nhưng không can thiệp sâu vào quá trình trị liệu. Điều quan trọng là lắng nghe đủ, đúng và chân thành, bởi nhiều lời khuyên chưa chắc phù hợp, và chính người bệnh mới hiểu rõ điều mình cần làm.
Bên cạnh đó, chúng ta không nên tạo áp lực hay kỳ vọng về thời gian hồi phục, cũng như tránh những câu động viên mang tính áp đặt như “đàn ông phải mạnh mẽ” hay “đàn ông không được buồn”. Thay vào đó, mọi người cần nhìn nhận rối loạn tâm thần như các bệnh lý khác, cần được điều trị phù hợp.
Sự hiện diện trong các buổi khám của người thân cũng rất quan trọng, bởi bệnh nhân sẽ cảm thấy nhẹ nhõm hơn vì có người đồng hành cùng tiến trình điều trị và thấu hiểu vấn đề họ đang gặp phải. Trong các trường hợp nặng, chẳng hạn giai đoạn trầm cảm tiến triển, người thân nên hỗ trợ cả trong sinh hoạt hàng ngày, giúp bệnh nhân cảm thấy không bị bỏ rơi giữa lúc khó khăn.
Ảnh: Tư liệu
Cuối cùng, theo bác sĩ, nam giới nên đi khám sức khỏe tâm thần khi nào?
ThS. BS. Nguyễn Võ Văn Hiến: Bác sĩ tâm thần sẽ có những tiêu chuẩn chẩn đoán để giúp xác định bệnh. Những cảm xúc hoặc những phản ứng đau buồn, những lo lắng tiêu cực là bình thường. Bất thường khi nó quá mức, và quá mức này sẽ xem xét cho những trục.
Trục thứ nhất là thời gian: nếu cảm xúc tiêu cực kéo dài hơn 2 tuần và kèm triệu chứng rối loạn nặng, hoặc những buồn phiền, lo lắng lặp lại kéo dài trên 6 tháng dù chưa ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt, thì nên thăm khám.
Trục thứ hai là mức độ ảnh hưởng đến sinh hoạt thường ngày, như giảm khả năng học tập, làm việc, giảm chất lượng các mối quan hệ xã hội, dễ cáu gắt với người thân hoặc mất khả năng tự chăm sóc bản thân trong các việc đơn giản như ăn uống, nghỉ ngơi.
Trục thứ ba là cảm giác mệt mỏi, bất lực hay thậm chí đau khổ sau khi đã thử nhiều cách nhưng không cải thiện được tình trạng sức khỏe tâm thần.
Cuối cùng là các dấu hiệu nguy hiểm không phụ thuộc vào mốc thời gian, chỉ cần xuất hiện là cần đi khám ngay, bao gồm suy nghĩ hoặc mong muốn tự tử, thôi thúc tự tử ngày càng tăng kèm theo hành vi chuẩn bị, hoặc mất kết nối với thực tế như như những nghi ngờ phi thực tế, hoặc nhìn, nghe, cảm nhận thấy những điều không có thật.
Việc chủ động tìm đến bác sĩ tâm thần hay chuyên viên tâm lý không phải là dấu hiệu của sự yếu đuối, mà là bước đi dũng cảm thể hiện sự thẳng thắn và trách nhiệm với chính bản thân mình.
Cảm ơn bác sĩ đã chia sẻ cùng ELLE Man Việt Nam!
***
ELLE Man Health Talk là chuyên mục phỏng vấn các chuyên gia uy tín trong lĩnh vực y khoa, tâm lý và sức khỏe cộng đồng, nhằm mang đến góc nhìn khoa học, toàn diện và cập nhật về những vấn đề sức khỏe thiết yếu của nam giới hiện đại. Từ da liễu, thể lực đến tâm lý và sinh lý,… chuyên mục không chỉ cung cấp thông tin đáng tin cậy mà còn khuyến khích phái mạnh chủ động chăm sóc sức khỏe một cách thông minh và bền vững.
