[Tạp chí ELLE MAN – 9/2016] Đạo diễn Trần Anh Hùng về Việt Nam trong sự đón chào trọng thị từ báo chí và truyền thông trong nước. Tôi may mắn được ELLE mời là người trò chuyện với anh Hùng. Hơi bị áp lực vì thời gian rất hạn hẹp mà phải tìm cách tiếp cận anh thế nào để đừng bị trùng lắp ý và nội dung. Anh Hùng là người hiểu biết rộng, cởi mở và nhẹ nhàng. Đối với tôi, được trò chuyện với anh giống như mình được tặng một món quà!
“TÔI MUỐN LÀM NỖI BUỒN CHIẾN TRANH”
Khi “Éternité” được công chiếu, điều mà các nhà làm phim cũng như khán giả quan tâm tới bộ phim này là cách kể chuyện, hay đi theo cảm xúc, thưa anh?
Theo Hùng thì làm thế nào cũng được, nhưng cuối cùng phải đưa cảm xúc tới cho người xem. Điều này tùy vào chất lượng cảm xúc như thế nào. Nếu thành công, nghĩa là nó đi vào nội tâm của người xem, mở ra những cánh cửa luôn đóng kín, hoặc họ chưa bao giờ nhìn thấy. Đó chính là mục đích của nghệ thuật, của điện ảnh. Khi làm phim, nếu phim đó thực sự cá nhân thì mình không thể nào mang đến cảm xúc chung chung, bởi đó là những điều rất tế nhị, là cảm xúc của nhân vật, là vốn sống, cuộc đời, là nội tâm của họ. Nhưng mình phải đến được chỗ đó chứ không phải để khán giả trầm trồ câu chuyện này hay quá, hấp dẫn quá. Vì thế, trong Éternité, Hùng bỏ đi hết: tâm lý, cốt truyện, những xung đột giữa các nhân vật, hai cuộc thế chiến… Câu hỏi đặt ra ở đây là, bỏ tất cả thì còn lại cái gì để làm phim? Thực ra, vẫn có đầy đủ trong phim này để đưa tới ngôn ngữ chính xác, cho người xem có cảm xúc chính xác. Còn khi họ có cảm xúc đó rồi, muốn làm gì với nó là chuyện riêng của mỗi người.
Những phim trước đó của anh, “Mùi đu đủ xanh” chẳng hạn, như một bài thơ. Đến “Éternité” thì tôi thấy phim như một bản giao hưởng đủ cung bậc. Thế nhưng, có nhiều yếu tố trên phim không tìm thấy trong truyện, anh dùng cách tiếp cận nào để chuyển thể?
Khi đọc xong một cuốn sách, mình muốn chuyển thể thế nào cũng được. Cái quan trọng ở đây là nếu đặt hai người ngồi nói chuyện với nhau, một người nói mà sai về mặt tâm lý, cảm xúc thì nó bị hỏng rồi, mình không cần xem nữa. Họa chăng có xem nốt là để biết cốt truyện. Nhưng cốt truyện, như Hùng nói, không phải là điều quan trọng nhất, mà là việc người ta cảm thấy như thế nào để đi tới cảm xúc thật, và sâu lắng. Một bộ phim phải đưa cho khán giả cảm giác về đời sống, đưa cho họ cảm giác họ cần phải nhìn lại đời sống của họ, cách họ đối xử với người khác như thế nào. Đó là điều không dễ chút nào.
Dường như, mỗi phim anh đều theo đuổi một ngôn ngữ khác nhau, “Mùi đu đủ xanh” thì thơ mộng, “Cyclo” thì bạo liệt…
Chính cái chất của phim dẫn mình đi và mình phải theo nó, chứ không phải Hùng muốn làm một cái gì khác. Nó cứ thế xuất hiện ra và “cảnh báo” đây là con đường mới, nguy hiểm lắm đấy, thì Hùng thấy rất thú vị và mình buộc phải đi. Bởi nếu mình không đi sẽ không có con đường đó.
Mỗi phim, mình phải phá bỏ dần cách thực hiện. Mùi đu đủ xanh được chuẩn bị rất kỹ. Hùng phải đưa mẫu căn nhà, xây như thế nào, chiều dài bậc thang là bao nhiêu để thấy được chuyển động cơ thể nhân vật. Đến Cyclo thì bớt đi nhưng vẫn chuẩn bị cẩn thận trước hết, đến trường quay là Hùng biết hôm nay mình sẽ phải quay chừng đó cú máy. Tuy nhiên, có một cảnh đưa khẩu súng đến cho anh cyclo. Sáng hôm đó ngủ dậy, Hùng rất là nhức đầu, không thể tập trung để hiểu chính cái mình đã vẽ ra để thực hiện trước đó. Thế là, ra trường quay mình mới thử tìm tòi quay thế này, thế kia… bỗng nhiên nó tạo cho mình cảm xúc rất hay, một niềm vui mới. Và bắt đầu từ Mùa hè chiều thẳng đứng, Hùng làm việc theo cách đó.
Cách đây nhiều năm ở Việt Nam, khi truyện “Nỗi buồn chiến tranh” rục rịch đưa lên màn ảnh, tôi có nói với một người bạn rằng, một tác phẩm lớn cần phải có một đạo diễn lớn. “Theo cậu người đó là ai?”, tôi trả lời: “Trần Anh Hùng”. Còn anh, anh có quan tâm hoặc nghĩ một ngày nào đó sẽ làm một bộ phim về đề tài chiến tranh?
Có chứ! Nỗi buồn chiến tranh là một tác phẩm rất hay! Đặc biệt là cái ý, đến một lúc nào đó con người ta bị biến thành thú vật, phải giết chóc, điên cuồng giết chóc đến độ cần giết mới có thể sống được. Đó là sự thật trong đời sống của người lính. Nó rất khủng khiếp. Vì thế, họ không bao giờ có thể trở lại với tình yêu được. Họ không cho phép mình yêu sau khi đã giết biết bao nhiêu người trong sự tàn bạo, trong cảm giác kích động. Về mặt trí tuệ và tâm linh đấy là ý nghĩa vô cùng sâu sắc. Để người xem cảm được điều đó quả tình là thử thách rất lớn. Và chỗ nào có thử thách là Hùng muốn đi.
Nhưng để làm phim này thì phải có điều kiện. Một là mình phải có diễn viên giỏi, không phải chỉ một, hai người mà phải rất nhiều người. Bạn xem những phim chiến tranh của nước ngoài hẳn cũng thấy toàn quy tụ những ngôi sao lớn, từ vai vị tướng lĩnh cho đến gã hèn nhát… Điều này còn rất hạn chế ở Việt Nam. Hai là tiền bạc phải đầy đủ để làm cho ra chất chiến tranh. Và ba là phải có đủ thời gian cho quá trình chuẩn bị và quay khá phức tạp. Chắc Hùng phải có sáu cái Oscar, vài cái Cành Cọ Vàng thì may ra mới đủ khả năng thực hiện.
Anh cần thêm những giải thưởng ấy để kêu gọi kinh phí?
Đúng thế! Vì một phim như Éternité, Hùng có thể làm với 14 triệu USD, nhưng Nỗi buồn chiến tranh thì cần gấp nhiều lần số tiền ấy.
PHIM ẢNH CẦN PHẢI SÒNG PHẲNG
“Éternité” mất 14 triệu USD để thực hiện (khoảng 312,6 tỷ đồng). Phim anh làm thường tốn kém thời gian lẫn kinh phí. Giả sử chỉ có 1 triệu USD để làm phim, anh có làm được không?
Không, Hùng sẽ mua một căn nhà, trồng cây cỏ, hoa lá chứ không làm phim đâu! (cười) Hùng đùa đấy, mình trở lại câu chuyện nhé!
À, ý tôi là nhiều đạo diễn sau khi tung hoành với các dự án lớn, thì thường thực hiện những phim nho nhỏ với kinh phí vừa phải, thậm chí là thấp để được tự do kể những câu chuyện mình thích.
Không, Hùng vẫn gọi được tiền để làm phim mình thích, không phải làm phim kinh phí thấp để có tự do. Hùng luôn được tự do trong sáng tạo mà không phải chịu bất cứ sức ép nào về mặt tiền bạc hoặc thu lời. Khi họ đã đồng ý làm phim cùng với Hùng thì kinh phí như thế nào đều được như Hùng muốn, bởi họ không dựa vào duy nhất phim này để sống, để kiếm tiền. Với họ, quan trọng nhất là bộ phim có đúng như những gì họ chờ đợi hay không, về mặt nghệ thuật, về mặt cảm xúc… Và họ phải hài lòng khi Hùng làm xong trách nhiệm, còn ăn khách hay không không quan trọng. Nếu có một dự án phù hợp với 1 triệu USD thì Hùng sẽ làm ngay. Cốt lõi là nó phải hợp lý với nội dung, với cái mình cần để làm thành một bộ phim hoàn chỉnh.
Tôi nhớ hồi sau khi làm “Cyclo”, anh có tham vọng sẽ làm tiếp một phim ở Việt Nam với một tác phẩm nổi tiếng…
Cuốn Thương nhớ mười hai của Vũ Bằng thật tuyệt. Hùng rất thích và rất muốn làm, nhưng vẫn chưa đủ chín nên chưa thể làm được. Và Hùng cũng không biết sẽ làm phim đó như thế nào. Giống như Éternité khi đọc sách, đọc kịch bản, người ta chẳng thể hình dung sao nó có thể thành phim được. Quyển sách của Vũ Bằng cũng tương tự thế.
Tình cảm của giới làm phim và của cả khán giả Việt Nam dành cho anh ngày càng tăng. Thế nhưng hơn hai mươi năm, “Cyclo” – bộ phim gây tiếng vang nhất của anh vẫn chưa được chiếu ở Việt Nam, anh có mong mỏi?
Tất nhiên đó là ước ao của Hùng. Cyclo là một phim rất hay về mặt nghệ thuật, ngôn ngữ điện ảnh, nghề nghiệp… Mùa Hè vừa qua, Hùng có đi một vòng nước Ý, đến các viện bảo tàng, nhà thờ, xem các tác phẩm từ thế kỷ trước. Có vài tuyệt tác mà khi nhìn vào đó, Hùng chắc chắn lúc thực hiện, họ biết họ sẽ thành công. Với phim Cyclo cũng vậy, nó cho Hùng được cảm giác đó. Đấy là món quà Hùng không xấu hổ khi đưa đến người xem. Cũng như Éternité là bước đi hoàn toàn mới, rất dũng cảm và đầy hiểm nguy của Hùng. Đôi khi quay xong một ngày, Hùng có cảm giác nó rời rạc, không biết sẽ thành cái gì. Hùng chỉ có thể dựa vào linh cảm tốt nhất để thực hiện nó, và rất tự hào.
Những LHP lớn gần đây như Cannes và Venice thường thích chọn những phim có cách tiếp cận mới mẻ, nhưng tại sao họ lại từ chối “Éternité”?
Theo Hùng, họ không đủ khả năng để nhìn thấy cái này là mới, thế thôi. Đây là sự kém cỏi của họ. Một phần họ chọn phim còn phụ thuộc về chính trị, bạn bè, mối quan hệ và nhiều thứ khác nữa. Hùng sống độc lập, không giao du với ai, không đến một bữa tiệc nào cả. Với Hùng phim ảnh là phải sòng phẳng, không thể ép nhau được. Giống như mình cởi truồng đứng lên bàn, đưa hai tay ra và kêu lên nhìn tôi này, đẹp không? Nếu họ thực sự thấy đẹp thì chọn mình, vậy thôi. Mình phải làm cái gì đó chung thủy với một ngôn ngữ, và phim có chất liệu để mình muốn phát triển thật tinh tế, xuất sắc… đó mới là điều quan trọng. Còn người ta nhìn vào không thấy thì kệ họ vậy. Nếu tương lai họ có giận Hùng vì lời nói này, thì Hùng cũng chẳng quan tâm!
Với bản thân người viết, “họ” không nhìn thấy cái mới, ngược lại, họ chê Trần Anh Hùng ca ngợi người giàu, làm chân dung phụ nữ như gà đẻ trứng, họ muốn thay đổi sự thật. Đó là sự phi lý. Nhiều người mặc định anh là nghệ sĩ, làm phim về phụ nữ thì phải mạnh mẽ, phải phá vỡ hết tất cả, làm cách mạng cho đời sống, cho tương lai của phụ nữ. Đó là công việc khác, muốn làm thế thì nên làm chính trị để thay đổi. Còn nghệ sĩ là người đưa ra cảm xúc về đời sống, ta không thể bịa ra điều gì hết. Câu chuyện đó là của nhà văn, họ sống trong thời buổi như thế, đời sống như thế. Nếu anh thực sự muốn chiến đấu cho chị em phụ nữ thì có thể nhìn vào đó, đấy, hồi trước người ta sống như thế, và phải thấy không nên như thế nữa, phải thay đổi để phụ nữ có đời sống tốt hơn.
Một ngày của anh và Yên Khê ở Paris, nếu không có phim ảnh?
Một ngày bình thường như bao gia đình khác, đi chơi, đi xem phim. Điều quan trọng là tụi này ở gần nhau rất nhiều mà không chán. Thời gian gần đây, Hùng làm gốm, có lẽ để cho mình không bị điên lên vì chờ lâu quá mới tới một dự án phim, gặp nhiều lời từ chối quá! Gốm méo mó nhưng tuyệt lắm. Mỗi lần ngồi nặn ra trăm cái đồ gốm, bưng đến lò gần nhà, nung lần thứ nhất rồi mình đến làm men, nung lần thứ hai. Nhiều cái xấu lắm, phải vứt đi 90% nhưng ít nhất còn lại một vài cái rất đẹp. Gốm cho mình cảm giác sờ được, cầm nắm được chứ không như phim ảnh.
Bên nhau gần ba mươi năm mà không chán nhau , “bí quyết” của anh chị là gì?
Không đâu! Cái này là chuyện mình phải hiểu nhau, sống với nhau thế nào. Cũng có cãi cọ đấy nhưng đến một lúc nào đó phải chiều nhau. Cái này Hùng học rất nhiều từ Yên Khê. Hùng nghĩ, bọn đàn ông lạ lắm, lang bạt lắm. Không có cái gì tự nhiên cả. Phụ nữ vì có khả năng sinh ra một đứa con, có trách nhiệm cuộc sống lớn, có linh cảm, hiểu biết, cách suy nghĩ tốt cho cuộc sống. Đàn ông bất cần hơn, chỉ biết phá vỡ thôi. Yên Khê bày cho Hùng cách làm một người chồng, một người cha, và Hùng phải học. Nhìn nhiều người đàn ông có khả năng đó một cách tự nhiên, Hùng rất thán phục.
Nguồn: Tạp chí Phái đẹp ELLE
